روشهای کاهش و حذف رفتار های نا مطلوب

روشهای کاهش و حذف رفتار های نا مطلوب به دو دستة روشهای مثبت و روشهای منفی تقسیم می شوند.

به طور کلی رفتارهای نا مطلوب را از دوراه می توان کاهش داد:(1) جانشین ساختن رفتار های مطلوب به جای آن ها و در نتیجه کاهش دادن غیر مستقیم رفتارهای نا مطلوب،(2)کاهش دادن مستقیم رفتارهای نا مطلوب.به روش هایی که در مورد اوّل به کار می روند روش های مثبت کاهش رفتار می گویند، زیرا همة آنها از اصل تقویت مثبت مشتق شده اند.روش هایی که در مورد دوم به کار می روندروشهای منفی کاهش رفتار نام دارند، زیرا در همة آنها از شیوه های کم وبیش آزارنده استفاده می شوند و، چنان که خواهیم دید، این روشها عوارض منفی ایجاد می کنند.

روش های مثبت کاهش رفتار

فرض روشهای مثبت کاهش رفتار این است که اگر دانش آموز یا مددجو رفتار نامطلوب تازه ای را بیاموزد و به انجام آن رفتار بپردازد و به خاطر آن تقویتی را که با انجام یک رفتار نا مطلوب دریافت می کرده است به دست آورد، به تدریج این رفتار مطلوب او جانشین رفتار نا مطلوبش خواهد شد.روشهای مثبت کاهش رفتار که بر اصل تقویت مثبت استوارند چهار تا هستند که در زیر معرفی می شوند

1.تقویت تفکیکی نرخهای کم رفتار

بعضی رفتار ها اگر با فراوانی یا نرخ کم انجام می شوند مطلوب اند، امّا اگر به میزان زیاد انجام شوند نامطلوب یا حتی مضر هستند.دانش آموزی که با سرعت خیلی زیاد تکالیفش را انجام می دهد و در نتیجه آنهارا غلط و نا خوانا می نویسد، اگر آهسته به نوشتن تکالیفش بپردازد، درست و خوانا خواهد نوشت.همچنین دانش آموزی که در بحث گروهی زیاد حرف می زند و فرصت صحبت کردن را از دیگران می گیرد، اگر کمتر و به نوبت حرف بزند حرف زدن او مطلوب است.روش تقویت تفکیکی نرخهای کم رفتار یا رفتارهای دارای نرخکم (DRL)¹ به کاربرد برنامة خاص تقویتی با رفتار هایی گفته می شود که اگر با نرخ یا فراوانی کم رخ دهند مطلوب اند، امّا علت نامطلوب بودن آنها این است که به دفعات زیاد یا با سرعت زیاد رخ می دهند.

روش تقویت تفکیکی نرخ های کم رفتار به دو صورت مورد استفاده قرار می گیرد(1) پاسخدهی با نرخ یا فراوانی کم و (2) پاسخدهی با فاصله.پاسخدهی با فراوانی کم روشی است نظیر آنچه در آزمایش فوق به کار رفته است.در این روش، چنانچه رفتار به تعداد کم داده شود تقویت می شود.پاسخدهی با فاصله روشی است که در آن رفتار اگر با رعایت فواصل معین انجام شود مورد تقویت قرار می گیرد.در روش اوّل مجموع دفعات وقوع رفتار در یک زمان معین صورت پذیرد تقویت می شود؛مثلاً اگر دانش اموز هر 5 دقیقه یک بار سؤال بپرسد رفتار او تقویت می شود.

امتیاز مهم روش تقویت تفکیکی نرخهای کم رفتار این است که در ان کاهش رفتار با استفاده از تقویت مثبت انجام می گیرد و هیچ یک از عوارض نامطلوب روشهای منفی کاهش رفتار را که بعدا توضیح خواهیم داد ندارد.با این حال تأثیر این روش به ارامی ظاهر می شود و لذا تا کاهش رفتار ناشی از ان باید با حوصله و بردباری بود.

2.تقویت تفکیکی رفتار های دیگر

در روش تقویت تفکیکی رفتار های دیگر (DRO  )، همة رفتار های فرد تقویت می شود، به جز رفتار آماج که نامطلوب تشخیص داده شده است.به سخن دیگر، در این روش، تقویت وابسته است به انجام ندادن یا حذف رفتار نا مطلوب، نه انجام دادن آن. به همین سبب به این روش حذف آموزی یا تقویت تفکیکی حذف رفتار یا تقویت تفکیکی نرخ صفر رفتار نیز گفته می شود.

روش تقویت تفکیکی رفتارهای دیگر را می توان در موارد زیر به کار بست :

1.تقویت فرد برای انجام ندادن رفتار آماج در طول زمان از قبل تعیین شده.مثلاً اگر دانش آموز در طول جلسة درس (40 دقیقه) حرف نزند تقویت می شود. به دانش آموز پر حرف می توان گفت ،" اگر در ضمن این جلسة قرائت حرف نزنی، در بازی امروز بعد از ظهر سردسته گروهی خواهی شد"(آلبرتو و تروت من، 1991، ص 255).اگر دانش آموز به این قرار عمل کند تقویت کننده به او داده خواهد شد.تقویت فرد برای انجام ندادن رفتار آماج در طول یک جلسه راDRO کامل می نامند.

2.تقویت فرد برای انجام ندادن رفتار آماج در طول یک مدّت معین که به فواصل کوچکتر تقسیم شده است.این شیوه زمانی به کار می رود که کاهش تدریجی رفتار نامطلوب علمی تر و معقول تر است. به عنوان مثال، یک جلسة درس 40 دقیقه ای را می توان به فواصل 5 دقیقه ای تقسیم کرد و تقویت کننده را پس از هر فاصله 5 دقیقه ای  کرد.که رفتار نا مطلوب در آن رخ نمی دهد ارائه کرد"این نقسیم طول مدّت بیشتری برای تقویت شدن فرد فراهم می آورد، باز خوردهای بیشتری در اختیار او می گذارند، و فرصت های بیشتری برای کسب موفقیت به او می دهد"( آلبرتو و تروت من، 1991، ص 255).

پس از آن که فرد توانست رفتارش را در فواصل کوتاه اولیه کنترل کند،می تواند فواصل را به تدریج افزایش داد.یعنی ابتدا فواصل 5 دقیقه ای به فواصل 10 دقیقه ای تبدیل می شوند، و این تغییر ادامه می یابد تا اینکه دانش آموز بتواند در تمام مدت40 دقیقة درس قرائت ساکت و بدون حرف زدن در کلاس بنشیند.

3.محصولات ماندنی رفتار رفتار را نیز می توان با روش DRO تغییر داد.مثلاً اگر معلم بخواهد برای حذف رفتار بد خطی شاگردان از این روش استفاده کند، می تواند هنگام تصیح تکالیف آنان، هر تکلیفی را که خوش خط و خوانا نوشته شده است، با نوشتن یک جملة تشویق آمیز با چسبانیدن یک ستاره به علامت ممتاز بودن بر روی آن تقویت کند.همچنین معلّم می تواند این کار را در مورد دیکته های بی غلط یا مسائل ریاضی که بی غلط حل شده اند به کار گیرد.

در استفاده از روش تقویت تفکیکی رفتار های دیگر ( DRO ) دو نکته اساسی زیر را باید در نظر داشت و هنگام طرح و اجرای برنامه های تغییر رفتار با این روش تدابیر لازم را به کاربست.

1.از آنجا که در روش DRO تنها چیزی که از شخص خواسته می شود عدم انجام رفتار آماج است.او می تواند هر رفتار دیگری را انجام دهد و به خاطرش تقویت بشود.این امر می تواند شرایطی را به وجود آورد که از شرایط قبل نامطلوب تر باشند.یعنی فرد رفتار هایی را انجام می دهد و به خاطرشان تقویت بشود که بسیار نامطلوب تر از آماج هستند.مثلاً دانش آموزی که با روش  DROتقویت می شود که از صندلیش خارج نشود و گرد اتاق درس نگردد، ممکن است در عوض گلوله کاغذی پرتاب کند.در چنین شرایطی لازم است روش DROرا با روش های دیگر کاهش رفتار همراه کرد.

2.تغییر دهندة رفتار با روش DRO صرفاً به فرد می گوید چه نکند، اما به او نمی گوید که به جای رفتار نامطلوب چه بکند،.صرف خارج کردن یک رفتار نامطلوب از خزانة رفتاری فرد کارساز نیست، زیر خلاء حاصل باید به گونه ای پر شود و اگر مربی یا تغییر دهندة رفتار این کار را نکند، خود فرد ممکن است با رفتار نامطلوب دیگری این خلاء را پر نماید.بنابراین، تغییر دهندة رفتار همراه با حذف رفتار نامطلوب از خزانة  رفتاری شخص لازم است رفتار مطلوبی را به او معرفی کند و انجام آن رفتار را از سوی او تقویت نماید.بهترین روش برای این منظور روشی است که در قسمت بعدی این فصل معرفی می شود.

3.تقویت تفکیکی رفتار ناهمساز

گفتیم که روش DRO  اگر به تنهایی به  کار رود خلاء رفتاری ایجاد می کند. بهترین روشی که برای جلوگیری از ایجاد خلاء رفتاری می توان به کار بست روش تقویت تفکیکی رفتار ناهمساز (DRI) است.در این روش، همزمان با تقویت نکردن رفتار نامطلوب، رفتار مطلوبی را که با آن نا همساز یا مغایر است تقویت می کنیم.مثلاً اگر رفتار نامطلوب دانش آموزی از روی صندلی خود برخاستن باشد، رفتار مغایر با این را که در روی صندلی نشستن است تقویت می کنیم.تفاوت روش حاظر با روش قبلی در این است که در بخش قبلی(DRO)همة رفتار های فرد، به جز رفتار نامطلوب مغایر است تقویت می شود.

علت تاکید بر تقویت رفتار ناهمساز با رفتار نامطلوب به عنوان روشی برای کاهش رفتار نامطلوب این است که فرد عملاً نمی تواند به رفتار متضاد یا مانعه الجمع را همزمان انجام دهد. در نتیجه هنگامی که رفتار ناهمساز با رفتار نامطلوب را انجام می دهد و برای آن تقویت می شود همزمان هم رفتار نامطلوبش کاهش می یابد و هم رفتار مطلوبی از او افزایش می یابد. به عنوان نمونه، اگر بخواهیم با روش DRI رفتار نامطلوب گوشه گیری یک کودک را اصلاح کنیم، هر گونه کوشش او را در جهت فعالیت گروهی و آمیزش با سایر کودکان تقویت می کنیم

4.سیری

سیری یا اشباع "به کاهش رفتار حاصل از فقدان اثر بخشی تقویت کننده ای که آن رفتار را حفظ می کند گفته می شود".درسیری، فقدان اثر بخشی تقویت کننده در نتیجة مصرف زیاد آن رخ می دهد. به عنوان مثال، شخصی که گرسنه است وقتی که به غذا می رسد به سرعت غذا می خورد.اما  بر اثر خوردن به تدریج که سیر می شود از نیرومندی رفتار غذا خوردن تدریجی و موقتی است، و پس از مدتی غذا نخوردن بازگشت می نماید با این حال، روش سیری، وقتی که با روشهای دیگر به کار برده می شود، در بعضی موقعیتها موفقیت آمیز است.

لازم به ذکر است که در مثال بالا روش سیری همراه با روش خاموشی به کار گرفته شده است.افزایش مطالب چاپی در اتاق آزمودنیها روش سیری و عدم توجه پرستاران به رفتار احتکاری آنان روش خاموشی است.در روش سیری پاسخ داده می شود و در مورد تقویت قرار می گیرد و به ضعف می گراید، اما در روش خاموشی پاسخ داده می شود ولی مورد تقویت قرار نمی گیرد و در نتیجه ضعیف می شود. پژوهش های مختلف نشان داده اند که کاربرد این دو روش باهم از کاربرد هریک از آن ها به تنهایی مؤثر تر است.

روشهای منفی کاهش رفتار

روشهای مورد بحث در این قسمت، بر خلاف روش های قسمت قبل، از تقویت مثبت استفاده نمی کنند و به طور غیر مستقیم رفتار نامطلوب را کاهش نمی دهند، بلکه این روش ها مستقیماً و از طریق اعمال شیوه های کم و بیش آزارنده موجب کاهش و حذف رفتار نامطلوب می شوند.به همین سبب ما آنها را روشهای منفی کاهش رفتار نامیده ایم.

1.خاموشی

چنان که قبلاً گفته شد، خاموشی به فرایندی گفته می شود که در آن وقوع رفتار بدون تقویت می ماند و تکرار بدون تقویت می ماند و تکرار بدون تقویت رفتار سر انجام منجر به توقف کامل آن رفتار می شود.همانند تقویت، خاموشی هم به فرایند عمل ( حذف تقویت ) و هم به نتیجة حاصل ( کاهش نیرومندی رفتار ) اشاره می کند.

به نمونه ای از کاربرد روش خاموشی در کلاس درس توجه کنید.معلم از دانش آموزان کلاس می پرسد:"چه کسی می تواند کار قلب را در بدن انسان توضیح دهد؟"احمد از صندلی خود بلند می شود و با سر وصدای زیاد می گوید"من بلدم، من بلدم".معلم به او تجه نمی کند، اما در عوض از جمشید که آرام در صندلی خود نشسته و تنها دستش را بلند کرده است تا اجازه بگیرد سؤال را جواب دهد می خواهد توضیخ بدهد.معلم از این طریق رفتار نامطلوب شلوغ کاری احمد را با بی توجهی (تقویت نکردن) خاموش می کند و در عوض رفتار مطلوب جمشید را با تقویت کردن نیرومند تر می سازد.

معلمان می توانند از روش خاموشی برای کاهش دادن رفتار های نامطلوب دانش آموزان در کلاس درس حداکثر استفاده را ببرند.متأسفانه معلمان غالباً با توجه کردن به دانش آموزانی که اعمال خلاف مرتکب می شوند این گونه رفتار هارا افزایش می دهند.حتی زمانی که معلم از دانش آموز انتقاد می کند، او را سرزنش می نماید، یا به تصحیح اشتباهاتش می پردازد این رفتار های معلم ممکن است منجر به تقویت رفتار نامطلوب دانش آموز بشود.در عوض، معلم باید به رفتار های نامطلوب دانش آموز هیچ گونه توجهی نکند تا این رفتار ها خاموش شوند.

در استفاده از روشهای خاموشی، بهتر است همزمان با خاموش کردن یک رفتار نامطلوب رفتار های مطلوب را تقویت کنیم.به مثالی از کاربرد همزمان خاموشی  و تقویت مثبت توجه کنید.

در یک جلسة مشاوره، راجر دربارة ناراحتی های خود به مشاور شکایت می کند.می گوید پاهایش ناراحت هستند، سرش درد می کند، و شب پیش درست زمانی که می خواست میز را تمیز کند دچار سر گیجه شد.مشاور که در نتیجة  مذاکره با پزشک راجر مطمئن شده است که او هیچ گونه ناراحتی عضوی ندارد، نگاهش را از راجر به سوی دیگر می دوزد و توجهی به شکایتهای او نمی کند.اما وقتی که راجر می گوید در امتحان دیکته نمرة الف گرفته است مشاور با علاقة زیاد او را مورد توجه و تشویق قرار می دهد.( سولز و مایر، 1972، ص139)

در مثال بالا، رفتار شکایت آمیز دانش آموز با خاموشی مواجه شده است، ولی رفتار مطلوب صحبت کردن دربارة نمرة خوبی که از درس دیکته گرفته است تقویت شده است.بنابراین، برای افزایش اثر بخشی روش خاموشی، بهتر است آن را با روش تقویت مثبت همراه سازیم.

بازگشت خود به خودی.در فصل هفتم دیدیم که یکی از پدیده های وابسته به خاموشی بازگشت خود به خودی رفتار است.یعنی اینکه رفتاری که بر اثر تقویت نشدن خاموش شده ممکن است برای مدتی موقتی بدون اینکه تقویتی دریافت کرده باشد مجدداً ظاهر می شود.برای مقابله با بازگشت خود به خودی رفتار پس از خاموشی، باید به جریان خاموشی ادامه دهیم. خواهیم دید که رفتار مجدداً خاموش شده و دیگر بازگشت نخواهد کرد. هر چند که این بازگشت رفتار دوام چندانی ندارد و با ادامة برنامة خاموشی به سرعت از میان می رود، با این حال اطلاع از آن تغییر کنندگان رفتار را در کاربرد درست روش خاموشی یاری می دهد.

یکی از دانش آموزان جدید، هنگام ورود به مدرسه، فحشهای رکیک و عبارات زننده ای آموخته بود که آنها را در مدرسه به زبان می آورد.متخصص رفتاری که این مشکل به او ارجاع شده بود مشاهده کرد که رفتار های کودک در محیط آموزشگاه به وسایل مختلف تقویت می شده است:معلم به او اخم می کرد و مورد سرزنش قرار می داد و بدین وسیله به او توجه زیادی می نمود؛ همکلاسیها به او می خندیدند و مدیر مدرسه هم مرتباٌ او را نصیحت می کرد.شاید به دلیل آن که این دانش آموز در خارج از مدرسه مورد توجه دیگران قرار نداشت فحش دادنهای او که جلب توجه همکلاسیها و اولیای مدرسه منجر می شد رفتار نامطلوب او را تقویت می کرد. از این رو، تصمیم گرفته شد که رفتارهای نامطلوب کودک تحت برنامة خاموشی قرار داده شوند. وقتی که او فحش می داد معلم رویش را از او برمی گرداند.دانش آموزان دیگر وقتی که به فحشهای او نمی خندیدند تقویت می شدند.مدیر مدرسه هم دیگر کاری به کار او نداشت.به تدریج از رفتار فحش آمیز کودک کاسته شد و سر انجام رفتار نامطلوب او به کلی خاموش گردید.اما چند روز بعد، بدون این که رفتار کودک تقویت شده باشد، باز به فحش دادن متوسل شد. این یک لحظة حساس بود. احتمال داشت معلم تصور کند که تمامی برنامة خاموشی با شکست مواجه شده و دوباره به سرزنش کودک بپردازد.سایر منابع تقویتی نیز ممکن بود از نو به کار افتند و فحش ها با شدت بیشتری از سر گرفته شوند. اما معلم برای بازگشت جزئی رفتار خاموش شده آماده بود و به برنامة خاموشی ادامه داد تا اینکه سرانجام دانش آموز از فحش دادن و گفتن حرف های زشت برای همیشه دست کشید.

2. محروم کردن از تقویت مثبت

در روش محروم کردن از تقویت مثبت فرد را، به خاطر انجام رفتاری نامطلوب، برای مدتی معین ازفرصت دریافت تقویت محروم می کنند.این محروم کردن به دو صورت انجام می شود:(1)یا فرد را از محیطی که در آن تقویت دریافت می کند بیرون می برند، با (2) منبع تقویتی را از دسترسش دور می سازند.مثالی که از مورد اول تصمیم معلم ورزش در بیرون کردن یکی از بازیکنان از زمین بازی یه سبب انجام رفتار خلاف مقررات بازی است.آزمایش زیر از بائر (1962)مثالی از مورد دوم روش محروم کردن است.

رفتار نامطلوبی که توسط بائر با روش محروم کردن محو گردید، عادت انگشت مکیدن یک کودک پیش دبستانی بود.روش محروم کردن این گونه به اجرا در آمد که برای کودک یک فیلم کارتونی به نمایش گذاشته شد.درضمن تماشای فیلم، هر وقت کودک شروع به انگشت مکیدن می کرد نمایش فیلم متوقف می شد، و وقتی که او انگشتش را از دهانش بیرون می آورد نمایش ادامه می یافت. نتیجه این بود که کودک به سرعت عادت انگشت مکیدن را ترک کرد.

معلمانی که دانش آموزان بی انظباط یا تنبل را از کلاس اخراج می کنند از روش محروم کردن از تقویت استفاده می نمایند.لازم به تأکید است که این روش در صورتی می تواند در کاهش رفتار نامطلوب موثر واقع می شود که فرد را از محلی که در آن تقویت می شود (دوست دارد در آنجا بماند) به محل دیگری در آن تقویت دریافت نخواهد کرد(دوست ندارد به آن جا برود) بفرستیم.در غیر این صورت، انتقال دادن فرد از محیطی به محیط دیگر ممکن است نتیجة عکس دهد و باعث تقویت رفتار نامطلوب گردد.مثلاً دانش آموزانی که محیط خارج از کلاس در س را به بودن در کلاس ترجیح می دهند، ممکن است عمداً دست به کاری بزنند که معلم آنها را از کلاس اخراج نماید. توصیف موردی از این رویداد توسط آلبرتو و تروت من(1991) توجه کنید:

خانم استاتون از روش محروم کردن استفاده می کند

خانم استاتون معلم کلاس دوم دبستان، دربارة روش محروم کردن چیزهایی شنیده بود. تصمیم گرفت از این روش استفاده کند تا رفتار نامطلوب آرون را اصلاح نماید. آرون گاه و بی گاه دانش آموزان دیگر کلاس را به بهانه های مختلف می زد.

خانم استاتون از صبح همان روز هر وقت آرون دانش آموزی را می زد به وی می گفت، "آرون، تو باز هم دیگران را کتک می زدی.باید از کلاس بیرون بروی"، وبعد اورا به راهروی مدرسه می فرستاد که بر روی یک صندلی که در آنجا قرار داده بود بنشیند. پس از گذشت حدود یک ساعت به سراغ دانش آموز می رفت و اورا به کلاس باز می گرداند.آرون، در وقت بازگشت، حتی پیش از آن که سرجایش بنشیند، یکی دیگر از بچه ها را کتک می زد و باز هم معلم او را از کلاس اخراج می کرد.این جریان در تمام صبح آن روز ادامه یافت.

نتیجه اینکه آرون بیشتر از اوقاتش را در بیرون از کلاس می گذرانید و بقیة وقتش را به کتک زدن شاگردان دیگر مشغول بود.خانم استاتون به این نتیجه رسید که روش محروم کردن روش غیر مؤثری است.ساعتهای آخر آن روز خانم معلم از آرون شنید که به دانش آموز دیگری می گفت، "پسر چه حقة قشنگی زدم. اگر تو یا هر کس دیگری را در کلاس کتک می زدم از کلاس بیرون می رفتم و راحت می رفتن روی صندلی توی راهرو لم می دادم و از شر کارهایی که باید در کلاس انجام دهم خلاص می شدم. اما در راهرو برای خودم استراحت می کردم و با آدمها حرف می زدم. حتی مدیر از من پرسید چه کار کرده ام و بهش گفتم چه کار کرده ام".(صص 276-275)

3.جریمه کردن

روش جریمه کردن  به حذف مقداری از تقویت کننده های یک فرد در ازای رفتار نامطلوبی که انجام داده است گفته می شود.جریمه کردن رانندگان مختلف از طریق دریافت پول آنها، کسر مقداری از حقوق کارمندان به علت غیبت از کار، و کسر کردن نمرات دانش آموزان به سبب کارهای غلطی که انجام داده اند نمونه هایی از کاربرد روش جریمه کردن است.

شرط استفاده از روش جریمه کردن آن است که فرد قبلاً مدتی تقویت شده باشد تا بعد بتوان مقداری از تقویت کننده های دریافتی او را پس از انجام رفتار نامطلوب از او پس گرفت. یعنی سطحی از تقویت مثبت باید موجود باشد تا فرصتی برای حذف آن تقویت فراهم آورد. مثلاً  کارمند باید مقداری حقوق دریافت کرده باشد یا دانش آموز نمره ای گرفته باشد تا بعد بخاطر غیبت یا بی انضباطی مقداری حقوق یا نمره از آن کسر شود.

نکتة دیگری  را که هنگام استفاده از روش جریمه کردن باید در نظر گرفت این است که جریمه نباید خیلی سنگین باشد، بلکه مقدار جریمه باید آن اندازه باشد که شخص با کوشش بیشتر بتواند آن را جبران کند. مثلاً نمره ای که از دانش آموز کسر می شود باید آن قدر باشد که او بتواند با کوشش بیشتر جبرانش نماید یا کسر حقوق کارمند باید به نسبتی باشد که بتواند با باقی مانده آن زندگی اش را اداره کند.

چنان که دیدیم، دو روش محروم کردن و جریمه کردن بسیار به هم شبیه هستند. اما به رغم شباهت ها، تفاوت هایی نیز با هم دارند. مهم ترین تفاوت بین آن ها این است که در روش محروم کردن فرد مدتی از دریافت تقویت محروم می ماند، در حالی که در روش جربمه کردن مقداری از تقویت کننده هایی که قبلاً دریافت کرده است از او پس گرفته می شود.

4.جبران کردن

در روش جبران کردن یا روش جبرانی  وقتی که فرد مرتکب رفتاری نامطلوب یا عمل خلافی می شود، او را وا می دارند تا برای جبران عمل خلاف خود آن را اصلاح کند. هدف روش جبرانی این است که به دانش آموزان آموزش داده شود تا برای رفتار نامناسب خود قبول مسئولیت نمایند و رفتار مناسب را یاد بگیرند.مثلاً معلم دانش آموزی را که خرده کاغذ در کف اتاق ریخته است وا می دارد تا خرده ی کاغذ هارا جمع کند و در سطل زباله بریزد.

در روش جبران کردن می توان از شخص خاطی خواست تا، علاوه بر جبران عمل خلاف خود، به انجام اعمال اصلاحی اضافی نیز بپردازد دراین صورت، روش مورد استفاده جبران اضافی نامیده می شود.مثلاً معلم از دانش آموزی که به یکی از هم کلاسیهایش توهین کرده است می خواهد تا هم از دانش آموز مورد نظر و هم از کلیه افراد کلاس عذرخواهی کند.

باید دقت کرد که در استفاده از روش های جبرانی، خود عمل جبرانی کردن  برای فرد تقویت کننده نباشد. به سخن دیگر، باید از این روش به گونه ای استفاده شود که تا اندازه ای جنبة آزارنده داشه باشد. برای این منظور، هنگام استفاده از این روش نکات زیر را در نظر بگیرید:

1. به آزمودنی یا دانش آموز بگویید که رفتار او نامطلوب بوده است.

2. او را از انجام کاری که مشغول آن است بازدارید.

3. با توضحات شفاهی کار جبرانی او را برایش مشخص کنید.

4. او را به انجام کار جبرانی مجبور نمایید. در صورت لزوم با فشار دست او را به انجام این کار وا دارید، اما به محض آنکه شروع به انجام کار کرد از فشار دست بکاهید.

5. پس از انجام عمل جبرانی فرد را به کاری که مشغول انجام دادنش بوده است باز گردانید.

روش معمول معلمان با نام جریمه کردن که در آن مثلاً از دانش آموزان خواسته می شود تا کلمه ای را که املای آن را غلط نوشته اند یا از روی شعری که خوب آن را حفظ نکرده اند چند بار بنویسند در واقع همان روش جبرانی است. این روش معلمان نیز در اصل برای رفع نواقص کار دانش آموزان ابداع شده که اکنون غالباً به صورت یک روش تنبیهی از آن استفاده می شود، که البته درست نیست

5. تنبیه

در فصل هفتم گفتیم که تنبیه ارائه یک محرک آزارنده یا یک تقویت کنندة منفی به دنبال یک رفتار نامطلوب است که نتیجه اش ضعیف شدن ای کاهش احتمال بروز آن رفتار است. محرک آزارندة مورد استفاده در تنبیه را محرک تنبیه کننده نیز می نامند. محرک آزارنده، محرک تنبیه کننده، یا تقویت کنندة منفی که در تنبیه رفتار به کار می رود همان محرکی است که اگر رفتاری از ارگانیسم سبب دور شدن یا جلوگیری از وقوع آن بشود

( در تقویت منفی ) نتیجه اش افزایش فراوانی آن رفتار است.

تنبیه در واقع احتمال بروز رفتار تنبیه شده را در شرایط همسان آتی کاهش می دهد زیرا پاسخی که تنبیه می شود قبلاً انجام شده است و تنبیه بر آن تأثیری ندارد.

در تعریف تنبیه گفته اند، " تنبیه کاهش دادن احتمالات بروز آتی یک پاسخ است که در نتیجة ارائه محرکی پس از آن پاسخ حاصل می شود؛محرک ارائه شده محرک تنبیه کننده و کل فرایند تنبیه نام دارد."”برای مثال، پدری که کودک خود را بخاطر حرف زشت که به زبان آورده است کتک می زند، می خواهد از وقوع این نوع رفتار نامطلوب کودک در آینده جلوگیری به عمل آورد، در این مثال، کتک محرک یا رویداد آزارنده و کتک زدن پدر پس از حرف زشت کودک تنبیه است.“

محرکهای تنبیه کنندۀ نخستین وشرطی

در فصل دوازدهم گفتیم که تقویت کننده های منفی یا محرک های تنبیه کننده نیز،مانند تقویت کننده های مثبت، از دو دستۀ مهم نخستین وشرطی تشکیل می یابند. محرکها تنبیه کنندۀ نخستین محرک هایی هستند که ذاتاً خاصیت تنبیهی یا آزارنده دارند، مانند ضربات چوپ و شلاق، صدای شدید، حرارت زیاد، و نظایر این ها.محرک های تنبیه کنندة شرطی محرکها یا رویدادهایی هستند که در اثر مجاورت با محرک تنبیه کننده نخستین خاصیت تنبیه کنندگی پیدا کرده اند، مانند داد زدن، توهین کردت، اخم کردن، و نظایر اینها.

عوارض نامطلوب ناشی از تنبیه و سایر روش های تنبیهی

- علت کاربرد گستردة تنبیه به توسط افراد مختلف اثر بخشی آن نیست بلکه علت آن است که ما همه عادت کرده ایم همدیگر را تنبیه کنیم .

شاید به سبب اینکه بسیاری از آدمها در خانه و مدرسه به وسیله کتک خوردن و فریاد شنیدن تربیت شده اند آموخته اند که در برخورد با دیگران به داد وفریاد یا کتک زدن متوسل  بشوند به ویژه زمانی که رقیبشان از لحاظ جسمی از خودشان ضعیفتر است".

- دلیل دیگر اینکه چرا خیلی از افراد به جای روشهای مثبت، از روش تنبیه استفاده می کنند این است که تنبیه سریعاً رفتار تنبیه شده را متوقف می سازد و این پیامد سبب تقویت شخص تنبیه کننده می شود، در حالی که روش های مثبت، پس از گذشت یک مدت زمان، وآن هم تدریجاً رفتار را کاهش می دهد، و این کار نیاز به صبر و شکیبایی دارد که معمولاً از کسانی که تنبیه را ترجیح می دهند ساخته نیست.

هر چند که تنبیه به طور سریع رفتار تنبیه شده را متوقف می کند، این توقف به معنی یادگیری زدایی رفتار نیست. در واقع تنبیه، به خلاف تصور کسانی که از آن استفاده می کنند، عکس تقویت عمل نمی کند.تقویت رفتار تقویت شده را نیرومند می سازد سبب ایجاد رفتار تازه می شود و خزانة رفتار فرد را غنی می کند، اما رفتار تنبیه شده، پس از آن که تنبیه به پایان رسید، همچنان در خزانة رفتاری فرد باقی می ماند و تا زمانی که عامل تنبیه کننده حاضر و ناظر است پنهان می ماند، ولی به محض این که عامل تنبیه کننده ضعیف شد یا از میان رفت آن رفتار مجدداً ظاهر می گردد.

بنابراین به خلاف تقویت مثبت که میل به انجام رفتار تقویت شده را در شخص افزایش می دهد، تنبیه میل به انجام رفتار تنبیه شده را در شخص از بین نمی برد.

عوارض استفاده از تنبیه

- از جمله مشکلات دیگر استفاده از تنبیه عوارض جانبی آن است که از لحاظ پرورشی بسیار نامطلوب اند. یکی از این عوارض این است که احساس نا خوشایند حاصل از تنبیه در لحظة تنبیه شدن، از طریق قانون شرطی شدن کلاسیک، با شرایط تنبیهی و شخص یا اشخاص تنبیه کننده تداعی می شوند وسبب انزجار و نفرت تنبیه شونده از شخص تنبیه کننده و شرایط و موقعیتی که در آن تنبیه صورت گرفته است می شوند. یعنی حتی اگر تنبیه شومده بداند که تنبیه به خیر و صلاح اوست و تنبیه کننده از روی دلسوزی اورا تنبیه می کند، باز هم احساس نامطلوب حاصل از تنبیه شدن به صورت پاسخ شرطی در می آید و شخص تنبیه شونده نسبت به تنبیه کننده احساس انزجار خواهد کرد.

- مشکل دیگر استفاده از روش تنبیه این است که تنبیه کردن عملی است که به سرعت توسط دیگران، به ویژه کودکان و نوجوانان، آموخته می شود. بنابراین، معلمی که به تنبیه دانش آموزان می پردازد، به آن ها آموزش پرخاشگری می دهد، و معلمی که به تنبیه کودکان خود می پردازد تنبیه کردن را به آن ها می آموزد بارها دیده شده است کودکانی که مرتباً از پدر و مادر خود کتک می خورند، در غیاب آن ها فرزندان کوچک تر خانواده را کتک می زنند.

پرخاشگری پی آمد دیگر تنبیه است. آزمایش با حیوانات نشان داده است وقتی که به دو حیوان که بایکدیگر در صلح و صفا زندگی می کنند شوک برقی وارد شود، به جان هم می افتند ونسبت به یکدیگر رفتار خصمانه از خودشان می دهند.همچنین در انسانها نیز شرایط تنبیهی سبب بدبینی افراد نسبت به یکدیگر می شود و رفتار خصمانه جانشین رفتار دوستانه می گردد.

یکی دیگر از پی آمدهای نامطلوب تنبیه این است که فرد تنبیه شده، برای احتراض از تنبیه، ممکن است به رفتاری که تنبیه به دنبال دارد نپردازد، اما رفتار های دیگر را جانشین آن کند.بعضی از این رفتار های جانشین مخرب، ناسازگارانه، و روان رنجورانه هستند. مکانیسمهای دفاعی روانی که فروید توضیح داده است راههایی هستند که در آن ها آرزو های سرکوب شده سانسور را کنار می زند و راه بروز می یابند. طبق نظر اسکینر ( 1972 ) ، این مکانیسها در واقع راههایی هستند که مردم برای احتراض از تنبیه به آن ها متوسل می شوند.شخص ممکن است، به عوض انجام رفتاری که تنبیه به دنبال می آورد به طریقی دیگر به آن رفتار بپردازد که تنبیه به دنبال نداشته باشد، مانند خیال پردازی یا رؤیای روز. شخص می تواند با توسل به رفتاری که تأثیرات تقویتی مشابهی با رفتار مقابل تنبیه دارد اما تنبیه نمی شود، رفتار خود را تصعید و والایش نماید. همچنین شخص ممکن است با متوجه ساختن قابل تنبیه به چیزهایی که نمی توانند تنبیه کننده باشند آن رفتار را جا به جا سازد؛ مثلاً ممکن است نسبت به اشیای فیزیکی، کودکان، یا جانوران کوچک پرخاشگری کند. شخص ممکن است کسان دیگری را که رفتار قابل تنبیه انجام می دهند ولی تنبیه نمی شوند مشاهده کند یا دربارة آن ها به مطالعه بپردازد و به ابن طریق خود را با آن ها همانند سازد. همچنین شخص ممکن است رفتار دیگران را قابل تنبیه بداند و از این راه تمایلات خود را فرا فکنی کند. علاوه بر این ها، شخصی که به خاطر انجام رفتاری تنبیه شده ممکن است با آوردن دلیل، برای خود یا دیگران، به منظور غیر قابل تنبیه جلوه دادن رفتار خود دلیل تراشی کند، مثل زمانی که می گوید کودک را به خاطر صلاح او تنبیه می کند.

 - بازهم از عوارض جانبی نامطلوب تنبیه و سایر روش های تنبیهی این است که اگر این روش ها ادامه یابند شخص تنبیه شده ممکن است سرانجام به تنبیه کننده حمله ور شود. مثلاً نوجوانی که از کودکی از پدرش کتک می خورده است ممکن است بالاخره روزی در برابر او بایستد، یا دانش آموزانی که تحت روش های مداوم تنبیهی آموزشگاه قرار می گیرد ممکن است به تخریب اموال آموزشگاه یا ایجاد مزاحمت برای معلمان، ناظم، و سایر مسئولان مدرسه اقدام کنند.